De digitale rechtsstaat; Beschouwingen over informatiemaatschappij en rechtsstaat

Uit de afronding:

"De komst van de informatiemaatschappij vraagt zowel om renovatie als om innovatie van ons huis van de rechtsstaat. Ik trek een paar voorlopige  conclusies die tegelijkertijd een agenda vormen voor verder rechtsfilosofisch en rechtstheoretisch onderzoek.

1. Een digitale rechtsstaat is niet hetzelfde als een virtuele rechtsstaat. Recht en staat zullen een belangrijke rol in het maatschappelijk leven blijven spelen. Informatisering leidt weliswaar tot horizontalisering van de verhoudingen tussen overheid en samenleving en tot een vermindering van de handhavingsmogelijkheden van de nationale staat, maar op een aantal terreinen neemt de afhankelijkheid van de burger van overheid en van ICT alleen maar toe.
2. Wel is het zo dat de nationale overheid grotere moeite zal hebben om het recht te handhaven. Dit speelt nu al op het terrein van het strafrecht en het belastingrecht. Internationale samenwerking en afstemming is onvermijdelijk. Dit kan een bedreiging voor de rechtsstaat vormen, omdat tal van rechtsstatelijke waarborgen, zoals democratische verantwoording, op internationaal niveau nog niet of nauwelijks zijn geregeld.
3. De hoge omloopsnelheid van ICT-toepassingen en van maatschappelijke problemen zal vooral de wetgever voor grote problemen stellen. Wetgeving in formele zin is in toenemende mate ongeschikt en waarschijnlijk ook onnodig als garantie voor rechtszekerheid en rechtsgelijkheid.38 Het proces van formele wetgeving duurt vaak te lang en staat te ver van de praktijk af om burgers voldoende rechtszekerheid te bieden. Vormen van zelfregulering, rechtersrecht en beleidsregels kunnen dit gat vullen, mits de informatie hierover aan burgers vrij toegankelijk en transparant is. De huidige situatie, waarbij commerciële uitgevers een feitelijk monopolie hebben op de publicatie van regelgeving en jurisprudentie staat daarom op gespannen voet met de rechtsstaat.
4. Horizontalisering zet vooral de kamers van de scheiding van politiek en bestuur en het parlementaire stelsel onder grote druk en vraagt om de ontwikkeling van nieuwe vormen van ambtelijke en politieke verantwoording.
5. De komst van de informatiemaatschappij dient echter niet alleen te leiden tot renovatie, maar ook tot innovatie, tot het ontwikkelen van een vierde, digitale laag bovenop de drie andere lagen. Deze vierde verdieping van het huis van de rechtsstaat zou in mijn optiek uit tenminste twee extra kamers met nieuwe topoi dienen te bestaan."